ENDE STRÈÈKTAALGROEP DÈVENTER EN UMSTRÈKEN

Gin niej seizoen veur Strèèktaalgroep

Diepenveen, 30 augustus 2016

Op de eerste zoaterdag van juni 2016, de vierden dus, is de Strèèktaalgroep Dèventer en Umstrèken opeheven.

Er wazzen gin luu meer beschikböör um veur 2016/2017 bie-eenkomsten te organiseren.

Met een dankwoord van de coördinator kwam een ende an het bestoan van de 30-jörige groep.

Hoapelijk bint ter initiatiefnemmers veur de oprichting van een nieje groep.

De Heer K. Pols, Kerkelijk Administrateur, via wiee jörenlang “De Notenhof” wier ehuurd, wördt bedankt veur de uutstèkende samenwerking.

Ook dank an de leden van de coördinatiecommissie veur hun veurtdurende inspanningen wat goeds töt stand te brengen.

De endcoördinator,

G.W.Kuijk

WIM G.J. ROETERT

In het noajöör van negentien viefenveertig ontmoetten ik hem veur ’t eerst. Het was in de consistoriekamer van de Bärgkerke in Dèventer. De toneelspöllers van de VCJC en de CJMV kwammen döör veur het eerst noa den oorlog bie mekäre onder leiding van Juffrouw E.J. Doornbos om samen “Als het Lente wordt …”, een toneelstuk in dertien taferelen van Ben van Eijsselsteijn, te goan instuderen. Wim Roetert stelden zich veur en ik heurden metene dat e een prachtige stemme had um mee te acteren. Ik dachte dat e jongeder was as mien, ik was achttiene, möör later bleek e twee of diee jöör older te wèèn.

Wim en ik wieren goeie ‘spölvrinden’ van mekäre, een vrindschap diee nog versterkt wier, deurdat de ‘Juffrouw’ onsbeiden en nog twee dames, Janny Mulder en Willy Hollering, uutkoas um as ampärt toneelclubken verder te goan.

Wiej zollen enkeld Nederlandse stukken veur vier personen spöllen. Verder as de éénakter “Een eeuw achter” van Godfried Bomans, binne wiej nooit ekommen. Wiej spölden dat in zeuvenenveertig in de olde schouwburg in Dèventer en het was een daverend sukses, veural deur het spel van Wim, as de moderne zönne tegenoaver de olderwetse vader, diee ik spölden.

As ik het spel van Wim noe mot beschrieven, dan is een vergelieking met Kees Brusse met zien ineholden spölwieze op zien plaatse, möör Wim vond ik toch nog natuurlijker. En wat had e een prachtige stemme!

Hoewel Wim een Dèventenaer van geboorte was, zien vader was in de twintiger jören een bekende voetballer van Go-Ahead, heb ik hem toen nooit Dèventers heuren proaten, hee misten zelfs het Dèventerse accent. Met schrieven in het Nederlands of het Dèventers hield e zieneigen nog helemoale nieet bezig.

In november negentien zeuvenenveertig most ik in militaire dienst; ons toneelclubken viel uut mekäre, möör Wim ging deur met toneelspöllen. Gelukkig bleven wiej vrinden!

In dienst liep ik ‘teebeecee’ op en in meert achtenveertig wier ik openommen in het “Volkssanatorium” in Helderen oftewel Hellendoorn. Het contact met Wim bleef. Op 30 januäri 1949, Wim mot toen viefentwintig jöör ewest wèèn, kwam hee mien, samen met de ‘Juffrouw’, opzeuken. Ze brachten “Erik of Het Klein Insectenboek”, van Godfried Bomans, veur mien mee. Zien handtekening steet nog dudelijk in dat beuksken, dat ik nog altied bezitte: Wim G.J. Roetert. Noa mien genèzing verwaterden helaas het contact.

Wim had een drukke bane in Dèventer as administrateeur bie “Werkspoor”, ik bie het onderwies en ik ontmoetten hem möör of en too. In 1986 wier dat plotseling anders, bie de uutgave van het derde woordebeuksken met Dèventerse dialectwoorden. Ik wiere namelijk toen lid van de “Dialectkringe Salland en Oost-Veluwe” en wiej zaggen mekäre regelmoatig in de “Fermerie”, het buurthuus in het “Noordenbärgkwärtier”. Wim sprak bie onze eerst ontmoeting döör plotseling enkeld Dèventers. En watveur Dèventers? “Dat van mien Opoe!” zei e vol trots. Zoo bracht hee ‘wier’ terugge in een zinneken as: “Gister wördden (wier) mien Moder tachtig”. Prachtig was dat!                                    Wim wol mooie verhalen in het Dèventers schrieven en döörveur ginge een schriefcursus volgen. Van de cursusleider mocht hee enkeld in het Nederlands schrieven en hee vertaalden zien werk döörnoa in het Dèventers. Diee schrieflessen heb ik later oaverenommen en op de vroage van de cursisten of ze oke in hun eigen dialect schrieven mochten, heb ik noadrukkelijk “Joa” e-antwoord.

Rond de “Fermerie” hef Wim döörnoa heel wat vertelsels eschreven en veuredragen. Hee was heel nauw bie het “Noordenbergkwartier” betrokken. Töt zien dood woonden e in diee buurte an de “Molenstraat”. Regelmoatig trad e op in huuskamerveurstellingen; één keer wier ook ikke uuteneudigd. Prachtig éénmansoptreden was dat!

Politiek betrokken was Wim oke. Vanof negentien viefentachtig was e lid van “Deventer Belang”. Zien stukskes in het Dèventers, veuredragen in het ‘Politiek Café’, gingen der bie het publiek in as ‘Dèventer Koke’.

Noe, november tweeduzend vieftiene, bie het verschienen van “Dèventers Idioom”, vind ik dat Wim deur zien spelling èven in de herinnering terugge mot worden eropen.

Ik misse hem nog altied!

Gerrit W. Kuijk, herfst 2015.

75. Zeuk het möör op: ZUNDE ---------- ZWORE

zunde: zonde, jammer – A’j een zunde nieet begoat, blik dat later pas zunde! Oldsaksisch: sunda; ontleend an het Latijnse ‘sons’, dat een vorm van het werkwoord ‘esse’ is; Frans: ils sont = ziee bint (zij zijn).

zunig: zuinig, nauwlettend, spaarzaam – Sommige vrouwen könt zoo zunig kieken. – Der bint een boel mensen zunig veur hun eigen, umdat ze nieet gierig bint en minder bedeelden oke wat gunt. Middelnederlands: sunich (toesien) = nauwlettend (toezien); Oldsaksisch: siun.

zunne: zon – A’j in de politiek slagen wilt, mo’j de opgoande zunne anbidden. Oldsaksisch: sunna, sunno; Latijn: sol.

zuug, zuugken: vloeipapier(tje) – “Vrogger, toen ik nog op de ‘haabeejes’ zatte, koch’ ik nooit gin schrift zonder zuugken”, zei Opa tegen de kleinkinder. Oldsaksisch: sugan = zugen; Latijn: sucus = sap.

zuugpapier: vliegerpapier – Zuugpapier is glad, dunne, deurschienend, licht en te koop in alle kleuren van de règenboage; döörumme wördt het ‘vlieegerpapier’ eneumd.

zwak: slap, niet sterk, buigzaam, lenig – “’n Zwakke jonge” – “Zieekelijk?” – “Nee, helemoale nieet! Lenig! Kan zien benen zoo in de nekke leggen!” Middelnederlands: swack, swake = buigzaam, taai, gebrekkig, zwak. ‘Zwak’ is meugelijk femilie van ‘zwenken’.

zwakjen: beweegbaar gedeelte van pijpensteel – Het dunne en buugzame, vake elastieken, boavenstuk van het roer van een Duutse piepe, wöörop het mondstuk bevestigd is, wördt altied nog een ‘zwakjen’ eneumd. Duuts: schwank = buugzaam; Schwung = zwaai.

zwans: staart, scheldwoord voor rare vent – “Diee Hans was mien toch een zwans; as zien vader an het vissen was, vrat e het deeg op”, vertelden Opa an de kleinkinder umstreeks 1960.

zwalm: walm, zwarte rook – De zwärte zwalm zweiden in zwöre wolken deur het zwerk. Oldhoogduuts: Walm; Duuts: Qualm; Middelnederlands: swalm = (biejen)zwerm, dikke damp, kolk.

zwaleve, zwalve: zwaluw – Zwalven vangt al vlieegend hun kleine prooien. Oldsaksisch: swala; Duuts: Schwalbe; Schwalm = nachtzwaluw; Nederlands: zwaluw, met nevenvorm zwalm.

zweerd: zwaard – Met een zwöör zweerd hak iej een ander makkelijk de kop of. Oldsaksisch: swerd.

zwein(s)jak: liederlijk (losbandig) mens – Veurbeelden van ‘zweinsjakken’ kan iederene wel geven. Duuts: Schwein = varken, zwijn, smeerlap; Jacke = jasje; Schweinhund = smeerlap, schooier.

zwieg: kinderspel – Kinderen stoat op de stoepe, de ‘tikker’ op de stroate. “Zwieg”, röp de ‘tikker’, en de kinder mot preberen zonder etikt te worden oaver te stèken. Wiee etikt wördt, wördt ook ‘tikker’. Middelnederlands: swijch = tak, twijg. Zol het zoo wèèn dat bie het oaverstèken de boom van kinder ofzonderlijke takken wördt?

zwiet sloan: opscheppen, pronken, zichzelf verheerlijken – Zwiet sloan doot mensen diee in eigen belèving boaven alles en iederene uutstèèkt: Bèter as zee bint ter niee’! Middelnederlands: swide = sterk in eigen ogen.

zwik; zwiksken: lange gemakkelijk buigende hengel; dun twijgje, extra gevoelig topje van een vishengel – Goeie vissers gebruukt een zwik of een visgärde met een zwiksken an de top.

zwil: eelt, pees, spier – Echte lopers hebt heel wat zwil onder de voten. Oldsaksisch: swil.

zwilhöör: hooikleurig haar – Der bint weinig luu met zwilhöör op hun heufd. Frankische en Saksische dialecten: zwil, zweel = biemekäre gehärkte regel heuj.

zwöör, zwoor: zwaar, erg, zwanger – “Mien vrouwe is zwoor”. – “zwöör?” – “En zwanger!”

zwore: zwoerd, zwoord aan vlees of spek – Zwore kui’j mooi in stukskes sniejen in de winter en dan buten ophangen veur de veugels; bint ze gek op: vet. Engels: sward.

74. Zeuk het möör op: ZIED ---------- ZUKKEN(DE)

zied, ziej: zijde van het lichaam, kant, lap (varkens)spek – De enend slöp op de linker ziej, den ander op de rechter kante. - As ter een wagen recht op oe of kump, kui’j beter op zied goan. – In de wimme hing een zieje spek. Oldsaksisch: sida; Nederlands: zijd = wied uutestrekt (wied en zied).

ziede: natuurzijde – Gütermann’s neiziede was veur den Tweeden Wereldoorlog het bekendste gören. Middelnederlands: side.

ziene, ziende, zienend, ziendend, ziend: zijne – “Da’s nieet de ziend möör de miend”, zei ik.

zinnig: mak, handelbaar – Een zinnig peerd löt zieneigen ‘mak’kelijk leiden.

zinnigheid: lust, trek, zin – Wiee gin zinnigheid in werken hef, is ter beroerd antoo. Oldsaksisch: sin.

zoad: zaad, het gezaaide – Het zoad is ezeid; as dat zoad noe möör ontkiemt. Oldsaksisch: sad.

zoajen en broajen: koken en braden, kokkerellen – Zoajen en broajen is feitelijk een mannenzaak, want de beste koks bint keerls. Gotisch: sauths = offerdier; Oldhoogduuts: siodan = koken; Nederlands: zieden; Oldsaksisch: gibradan = braden, verwant an ‘branden’.

zoale: zool – As ze vandage de dag de zoalen versleten hebt, gooit ze de schonen vot (2015). Oldsaksisch: sola; Latijn: solea = sandaal.

Zobbel®ig, zobbe(l)zakkerig: zakkerig, te ruim, slobberig – ‘Zobbelig’ neumt ze anno tweeduzend vieftiene ‘oaverseisd’; sommigen strukelt oaver en waggelt in hun eigen kleren as pielenten; ’t is möör zobbezakkerig. Middelnederlands: subben, sobbelen = waggelen, strukelen.

zödderen, södderen: sudderen, pruttelend koken – Vleis veur een stoofpötjen mot heel lange södderen. Middelnederlands: sudde, zudde, sodde, suddert, soddert = poel, moeras; ‘zödderen’ = iteratief van ‘zieden’ (koaken).

zoegen, zugen: zuigen – Ziee ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’, deur G.W. Kuijk, heufdstuk 14, blz. 114, 115, 116; Klasse II (bugen-klasse): zoegen (zugen) – zoege (zuge) – zoegt (zuugt) – zög (zug) – zoag – zoagen – ezoagen.

zoeptodde: zuiplap, drinkebroer – Sommigen neumt huneigen ‘sociale gebrukers’, möör het bint gewone zoeptodden. Nedersaksisch: todde = lap; Nederduuts: tot, tod = vod.

zoerkool: zuurkool – Zoerkool heet oke wel ‘hangoaverdelippe’. “’t Is moandag, ze hebt allemoale de lippe weer nöör zoerkool hangen”, zei greunteboer Apool uut de Rielerweg in Dèventer vrogger (umstreeks 1950).

zogedistel: paardenbloem – Knienen lust graag zogedistels; diee wordt dan oke bie buskes estoaken. Nederlands: zogen = causatief bie ‘zoegen’ dus ‘doon zoegen’, ‘loaten zoegen’.

zok: slap, zacht, zwak – In het Dèventers zegge wiej altied nog as een fietseband zachte is: “Mien band is zok” of “Ik hebbe ’n zokke band”. Oldsaksisch: safta; Middelnederlands: sochte; Nederlands: sukkel = zwakkeling = Dèventers: zokke; Engels: soft = zacht, slap.

Zomp(e): platbodem (zeilschip met platte bodem) – Veural de Enterse zomp is heel bekend; der wördt nog mee evären, o.a. gebeurden dat op de viefden van heujmoand in twee duzend vieftiene. Middelnederlands: somp, tsomp = moeras, poel; Nederlands: zomp = lange bak as schip, op bieveurbeeld Schipbèke en Berkel.

zönne: zoon – ““Een zönne van de zunne is de eerde en een kleinzönne is de moane”. Mooi evonden, al zeg ik het eigens”, sprak de dichter. Oldsaksisch: sunu.

zonnend, zonnen, zon, zond: zo een, zulk een: “Zonnend wi’k hebben”, en het kind wees nöör een piepklein vuurrood zuurstelleken in de snoopgoedkroame op de Dèventer Kärmse (1967).

zukke: zulke, dergelijke – “Zukke bloomkolen he’k nog nooit ezieen”, lachten Opa, en hee wees op een forse vrouwe diee e met zien kleinzönne integen kwam.

zukken(de): zulke, zodanige – “Hukken wi’j hebben”, jonge?” – “Zukken!” en Kees wees.

73. Zeuk het möör op: ZAALVERIG ---------- ZICH(T)E(L)

zaalverig, zalverig: verlept,verwelkt, vroom, temerig – As sloa èven lig, is het zoo zaalverig. – Op zaalverige tone sprak de dominee zien prèke uut.

zagemölle: zaagmolen: In de negentiende en de eerste hellefte van de twintigsten had P. Stoffel C. Zn. zien ‘Zagemölle’ an het ende van de Lagestroate an den Iesselt.

zak: zak – “Zee stekt de koppen in ene zak”. – “Wat noe dan?”- “Zee spölt onder één heudjen”. Middelnederlands: sac < Latijn: saccus < Grieks: saccos (gewaad, rouwkleed) < Hebreeuws: shaq (zak, grof gewaad) < ??? Akkadisch: sjaqqu (zak, rouwkleed).  

zam, sam: zacht, week, smeuig, bedorven – Zoerkool kan zoo härtstikke zam wèèn! Leer mo’j zam hollen met visölie oftewel troan. Oostmiddelnederlands: sam = klam, vochtig.

zattert, zat: genoeg, dronken – Iej könt nieet meer as zattert en genogt èten. – Noa tien boddels is een keerl wel härtstikke zat. Oldsaksisch: sad = verzadigd.

zauwelen: sabbelen, zuigen – De kärkgangers zatten onder de prèke weer lekker op hun pèpermuntjes te zauwelen. Middelnederlands: sabbe = morsige vrouw; Duuts: sabbern = zeveren, kwijlen, leuteren.

zeggen: (aan)bevelen, raden – De meeste luu loat huneigen deur een ander niks zeggen. Oldsaksisch: seggian; Nederlands: zich laten gezeggen = an road en goeie anwiezingen geheur geven.

zeiker(d), zeikzak: zeurpiet, vervelend persoon – Der bint meer zeikers op de wereld as zeiksters. Middelnederlands: seike = pis, urine; Oldengels: sicerian = siepelen; Middelnederduuts: sik = drassig land.

zeiveren: zeveren, kwijlen, wauwelen, zeuren – Zeiveren kan iederene, verstandig proaten könt ter möör weinig. Nederlands: zever = kwijl; zeef = dink um te zeven; ‘zeef’ betekent feitelijk ‘dat wat drup’.

zeiverböörd: zeurpiet, kwijlerd, zanikerd – Een zeiverböörd hof egeen gin böörd te hebben!

zekers: zeker, waar, echt – De ‘–s’ an het ende van ‘zekers’ vinde wiej oke in ‘meschiens’, ‘egeens’, ‘gens’, ‘bastens’, ‘meistens’ en goat zoo möör deur. Oldsaksisch: sikor; Latijn: securus = onbezorgd, gerust, veilig.

zelfs, eigens: zelf – As een mense een ding zelfs edoan hef, hef e het eigens of van eigens epresteerd. Oldsaksisch: selbo, self.

zelve, selve, zilve: salie – ‘Zelve’ heurt bie het lipblomige plantengeslacht ‘Salvia’, wöörvan in Nederland vier soorten in het wild evonden wordt. As E.J. Potgieter in het Dèventers eschreven had, had e in de allegorische vertelling “Jan, Jannetje en hun jongste kind” (1839) dat jungesken gin ‘Jan Salie’ möör ‘Jan Zelve’ eneumd hebben. De name is ontleend an de flauwzeute smaak van zelvemelk, wat enkeld deur slappelingen edronken wier.

Zeuken: zoeken: – ‘Zeuken’ is een kats onregelmatig werkwoord, wa’j vindt in heufdstuk 17 van G.W. Kuijk zien ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’ op blz. 140: zeuken – zeuke – zeukt – zöch (zuch) – zochte – zochten – ezocht.

zeumen: zomen – “Wiee goeie zeumen an de rokken hebben wil, mot ze eigens netjes met de hand zeumen”, zei Tante, neileräresse, altied. (Eerste hellufte twintigste eeuw)

zeute: zoet, lief – Te zeute èten leidt al gauw töt diabetes twee. Oldsaksisch: swoti.

zeuten: goedzak, sul – “Beste vent; beetjen een zeuten”, zei Henk van zien jongste breur. (1937)

zeutholt: zoethout – Zeutholt kump van de gedreugde wortelstok van de ‘Glycyrhiza glabra’.

zeutjen: zootje, bende – Iej könt bèteder een zeutjen vis hebben, as een zeutjen blik!

Zeuvengesternte: Zevengesternte – Het Zeuvengesternte is een sterrenbeeld in de Pleiaden. Oldsaksisch: sterro = ster; sibun = zeuven.

zich(t)e(l): zicht, sikkel – “Zichtels klinkt en zichtels blinkt, ruu..send völt het groan. A’j der ene vot zieet hinken, hef e het verkeerd edoan”. (Vrie nöör A.C.W. Staring, 1767-1840.)

72. Zeuk het möör op: XABOTERE ---------- XWIERVE

xabotere: ik saboteer – xaboteredeniejedèventersespelling - Ik saboteer de Nieuwe Deventer Spelling.

xagoe: ik zag je – xagoechistrenlopenindelangebeej – Ik zag je gisteren lopen in de Lange Bee.

xakketoch: ik zak toch – xakketochfeurmienriejeksamen – Ik zak toch voor mijn rijexamen.

xaloe: ik zal je – xaloekriegen/smeerlap – Ik zal je krijgen, smeerlap!

xappele: ik sappel – xappeleweldeur – Ik sappel wel door.

xatte: ik zat – xatteniee/xtonne – Ik zat niet, ik stond.

xawè: ik zal wel - xawènxkönnen – Ik zal wel niets kunnen.

xchrievenoe: ik schrijf nu – xchrievenoeklankferbeeldendetekens/möörginklankschrift – Ik schrijf nu klankverbeeldende tekens, maar geen klankschrift.

xeggenx: ik zeg niets – xeggenxtegemiemoder – Ik zeg niets tegen mijn moeder.

xittegoet: ik zit goed – xittegoedoptissestool – Ik zit goed op deze stoel.

xkamemien: ik schaam me – xkamemienkapoddakoezoowindesteekeloatenebbe/ möörkebbemienofspraakmeddoekatsfegèten – Ik schaam me kapot dat ik je zo in de steek gelaten heb, maar ik heb mijn afspraak met jou totaal vergeten.

xloavamienof: ik sla van me af – xloavamienovassemientenoakomt – Ik sla van me af, als ze mij te na komen.

xmerum: ik smeer ‘m – xmerumpazzastieemovdehookummekump – Ik smeer ‘m pas, als die mof de hoek om komt.

xneuke: ik snuffel – xneukedehelebokenmärktindèverterovofxieewatterveurmientehalenis – Ik snuffel de hele boekenmarkt in Deventer af of ik zie wat er voor mij te halen is.

xnikken: ik snikte – xnikkentuutoenikeurdendatmienolstebreuroaverlejenwas – Ik snikte het uit, toen ik hoorde dat mijn oudste broer overleden was.

xnottere: ik snotter – xnotterenieedenkeldumredendakkezakdbinne/möörmeernogwielik fekollenbin – Ik snotter niet enkel omdat ik gezakt ben, maar meer nog omdat ik verkouden ben.

xnute: ik snuit – xnutemieneuzenieetsoovake – Ik snuit mijn neus niet zo vaak.

xol: ik zou – xol/xol/xol/xol/möörderkwamnooidwatfan – Ik zou, ik zou, ik zou, ik zou, maar er kwam nooit wat van.

xpanne: ik span – xpannunprosezzantegentministerievanvolkschezonteidwegensnoaloaticheid optchebietfandolderenzörruch – Ik span een proces aan tegen het Ministerie van Volksgezondheid wegens nalatigheid op het gebied van de ‘Ouderenzorg’.

xpieje: ik spuug – xpiejobdeproffoedballerieje – Ik spuug op de profvoetballerij.

xpölle: ik speel - xpöllegeernemetklankenentekenzumdaktaddärtstikkeleukfinne – Ik speel graag met klanken en tekens omdat ik dat hartstikke leuk vind.

xtrompele: ik strompel – xtrompeletuuzuudendestroatedeurenxieedakflakfeurtsieekenhuusstoa / kchoanoabinnenenwordemeteneholpendeurunlieevemeid / dieemienbeeninzwachtelt – Ik strompel het huis uit en de straat door en ik zie dat ik vlak vroor het ziekenhuis sta. Ik ga naar binnen en word meteen geholpen door een lieve meid, die mijn been inzwachtelt.

xture: ik stuur – xturenöörrechtsenkchoanöörlinks – Ik stuur naar rechts en ik ga naar links.

xtutere: ik stuiter – xtuteredeurmienlekkebandoaverdekinderköpkes – Ik stuiter door mijn lekke band over de kinderkopjes.

xwamme: ik zwam – xwammendaweekaltegoet – Ik zwam en dat weet ik al te goed

xwemme: ik zwerm – xwemmeniesseloaver – Ik zwem de IJssel over.

xweve: ik zweef – xwevedeurtswerk – Ik zweef door het zwerk.

XWIERVE: Ik zwierf - XWIERVEDEURDX – Ik zwierf door de X!

71. Zeuk het möör op: WIERDE ---------- WRAK

wierde, wiere: war – Krulhöör kan soms ärg in de wiere zitten. Latijn: virae = metalen krulversiersel um de ärm (Keltisch); Gronings: wier = iezerdroad; Engels: wire-haired = roewhörig (bie een terrier met name).

wierig: beweeglijk, levendig, speels – Gelukkig bint ter nog altied een boel wierige kinder.

wiesheid: wijsheid, ernst – “As olderdom bleujt, wiesheid greujt”, zei de krasse keerl van honderd. Oldsaksisch: wis = wies; wis < witan = weten.

wieze: melodie, wijs, wijze, manier -

wiezer: richtingwijzer, tijdwijzer, verstandiger – De grote wiezer op de klokke gef de minuten an, de kleine wiezer de uren. Oldsaksisch: wisian = wijzen.

wikken: overwegen, overdenken, nagaan – ‘De mense wikt, möör God beschikt’, aldus een sprèèkwoord. Oldsaksisch: wegan.

wilge: wilg, knotwilg – As wilgen eknot bint, liekt het net op knotsen diee de reuzen gebruukt. Oldsaksisch: wilgia.

wille: plezier, schik, wil – Een mense wil enkeld wat doon as e der wille an hef. Nederlands: wil = genot, genoegen, wil.

wimme, wieme: plek an zolderring bij het rookkanaal om vlees, worst, spek op te hangen om te drogen en te roken – De ruumte an de zolder was meestens evlochten van twieg en döörin was latwärk anebracht um de ziejen spek, het ‘nègelholt’, en het vleis an nègels of holten pinnen op te hangen. Middelnederlands: wime, wimme = wilgentwieg, latwerk; Latijn: vimen = wilgentwieg, vlechwerk.

windbule: windzak, windbuil of opschepper – Een windbule blös zien eigen op um dan boaven allen uut te stiegen! Oldsaksisch: wind + budil.

wind(e)mölle: windmolen – Een windmölle wördt anedreven deur de wind in de wieken, een watermölle deur streumend water tegen de schoepen van het schoepenrad. Oldsaksisch: mulin (uutsprèken as ‘moelin’) = mölle.

wippelewap: wipwap (kinderspeeltuig) – Het stuksken –ele- in ‘wipp-ele-wap’ gef het regelmoatig op-en-neergoan van de wipplanke weer.

wipse, wipsken: (leuk) meisje, leuk klein, tenger meisje – Wipsen bint veur völle jonges antrekkelijk. “Een wipsken van zon zes jöör is mien kleindöchterken noe”, zei Opa trots (2015). Wips = springerig; wips < wippen = springen; ‘wippen’ is verwant an ‘wimpel’.

wisse: zeker, gewis, zekerheid – Iej mot altied het wisse veur het onwisse nemen, dus steeds op zeker spöllen. – As het wis en zeker is, is het echt wöör. Gotisch: unwiss = onzeker.

woafel: wafel – “Wi’j een heurntjen of een woafel?” vrieg mien de venter van Talamini. “Een woafel”, zei ik (1940).Middelnederlands: waf(e)le, waffel, wafer; Duuts: Wabe = honingraat; Nederlands: weven > wafel; Oldsaksisch: weban = door elkaar vlechten van draden.

woapen: wapen (heraldiek, krijgskunde) – De woapens van de huzären bint Sint Joris diee de draak bestrit (embleem op de baret), en de tanks diee de peerden vervangen hebt. (2000). Oldsaksisch: wapan.

wolle: wol – Wolle wördt verkocht in knotten. Nederduuts: Wolle, wulle.

wonde: wond – Een pleister op een wonde wil wel ens helpen. Oldsaksisch: wunda.

wöör, woor, woa: waar – “Wöör geet diee weg hen?” – “Diepenveen”. – “Nieet wöör”. Oldsaksisch: hwar = welke plaats; war = echt.

Wörm, wörmken: worm(pje), pier(tje), peuter(tje) – “Wat een lekker wörmken”, zei Oma.

Wörp: Worp – Dèventer stroate en plantsoen an gunne kante van ’n Iessel, met restaurant.

wo®s(t): worst – ‘Wos met pinnen, kui’j dalijk an beginnen’. Oldsaksisch.: worst.

wottelboer: wortelboer – Boer met boerderieje binnen de stadswallen. Oldsaksisch: wurt = wortel.

wrak: ondeugdelijk, gebrekkig – Veurzichtig met wrakke stolen! Goat ter nieet op zitten!

70. Zeuk het möör op: WEIDEGREVE ---------- WIEF

weidegreve: beheerder stadsweiden of weidegraaf – De weidegreve in Dèventer had in veurige eeuwen het oppertoozicht op de ‘Marsch’, dat was de ‘Stadsweide’, en de ‘Teuge’ of ‘Bergweide’. Middelnederlands: Greve = Koninklijk ambtenaar; Oldhoogduuts: weida = weide.

weite: tarwe – De meeste mensen könt weite, rogge en gerst nieet van mekäre onderscheiden. Oldsaksisch: hweti.

Weitenhekke ‘t: losplaats van tarwe – In Dèventer wier groan elöst an het ‘Potheufd’; diee plaatse lei bie het hekke van de Bergweide. Later, twintigste eeuw, wazzen döör het Tramstation en het Dèventer Oaverslagbedrief.

wèke: week, zeven dagen – “Met een wèke bi’k weer thuus”. – “Dus met zeuven dagen”. – “Nee! Oaver acht dagen”. Oldsaksisch: wika

Welle: hoge kade langs de IJssel in Deventer – “Vanof de Ravenstroate liepe wiej deur de Lagestroate, onder de spoorbrugge deur, oaver de Kapjeswelle , Onder de Linden en de Welle nöör de Schipbrugge, liepen dööroaver nöör het Iesselbad, um dan te goan zwemmen; Dat was tussen negentien tweeëndertig en veertig”, vertelden Opa in tweeduzend vieftiene. Nederlands: wal; wal < walen = rollen, keren, kenteren. – De Kapjeswelle is de lege wal; kapjes bint meugelijk leudskes ewest veur vissersbeutjes, want een ‘kap’ kan een ‘loods’ veur schepen wèèn.

wel(le)balken(s): dikke balken als hek langs de Welle – “’t Was möör goed dat de wellebalkens der wazzen, anders rejen wiej met de fietse zoo de ‘Hoge Mure’ of, zoo neumden wiej de Wellekade”, zei Opa. Oldsaksisch: balco = balk.

wenne: uitwas, knobbel – Een wenne is bieveurbeeld een gezwel onder het vel, ontstoan deur verstopping van een talgklier, vake op behöörde plekken.

wepeldoorn: egelantier, wilde roos – Wepeldoorns greujt ter in Oaveriessel bie de vleet. Middelnederlands: wepdoorn, wepe; wepel = löög, vriej; Nederlands: weeps = zoltloos; grondwoord: wippen = springen

wepse: wesp – Wepsen könt gevöörlijk stèken! Oldsaksisch: waspa. Bie ‘wespe’ - ‘wepse’ is sprake van ‘metathese’ of ‘umzetting van klanken’.

wèteren: vloeibaar voedsel verstrekken (aan dieren) - Värkens wordt regelmoatig ewèterd. Middelnederlands: weteren = van water veurzieen.

wezeboom: hooipaal – De wezeboom wördt oaver de voer hooi elegd en stevig anespannen um de lading op zien plaatse te holden. Nedersaksisch: weseboom; Middelnederlands: wese = weiland, hooiland; Duuts: Wiese.

wibbelen: wiebelen, wankelen – Toafels op vier poten wibbelt vake, op driee poten stoande toafels wibbelt nooit.

wied: wijd, ruim – As een te zwöre keerl flink ofvölt, wordt zien kleren hem gauw völs te wied. Oldsaksisch: wid = uut mekäre.

wiedlopig: breedsprakig – Dominees könt vake zoo wiedlopig, “wiedkuierig” (Kuijk 2015) wèèn; ‘ze kuiert möör deur’, zollen de Tukkers zeggen. ‘Kuieren’ is ‘lopen’ en ‘nölen’.

wiedwagen: wagenwijd, zeer ruim – “Wiee weet wöör Willem Wever woont?” – “Willem Wever woont wiedwagen weg!” ‘Wiedwagen’ of ‘wagenwied’ is heel ärg ‘breed’.

wieege: wieg – Der bint nog een boel antieke wieegen in gebruuk! Oldsaksisch: waga; verwant an ‘bewègen’ en ‘waggelen’.

wief: wijf, vrouw – As een vrouwe ‘wief’ eneumd wordt, is het meestens gin besten. Oldsaksisch: wif; Gotisch: biwaibjan = omhullen, omwinden, omweven: Dat brengt ons meugelijk bie de werkelijke betekenis van ‘wief’, want de hören van een bruud wieren in een dook ewonden. ‘Waib’ kan dua makkelijk betekend hebben het “ver’wèv’ene”, oke al umdat ‘wief’ nog altied onziedig is.

69. Zeuk het möör op: WACHTEN ---------- WEGNIEFELEN

wachten: tijd hebben – Een mense mot het wachten können het wärk goed te doon. Oldsaksisch: wahta = wacht.

waernemmen: zorg dragen voor, volbrengen – “Doot ‘m de groeten!” – “’k hoape ’t waer te nemmen!” Middelnederlands: waernemen, wairnemen, warenemen.

walnötte: walnoten – De ene herfst brengt een boel walnötten, de volgenden weinig. Nederlands: walnoot < Waalse noot; Latijn: nux Gallica = Gallische nötte (Waalse noot).

want: stoffelijk bezit, ‘slappe was’ – A’j goed in oew want zit, hei’j heel wat te verteren. Middelnederlands: want = laken, wollen stof.

wären: oppassen, opletten, uitkijken, in acht nemen – “Waert oe! Der komt moffen an!” – “Kan mien niks verschèlen; ze kiekt nieet in de toppen van de bomen!” Engels: beware; ware = veurzichtig.

wärk: werk, vlasvezels – As ’t werk terof is, mo’j möör van de biestand lèven. – Een holten reujboot mo’j breeuwen met wärk en heitesmolten pik. ‘Breeuwen’ is ‘noaden dichten’.

wärkoare: werkader – A’j gin zin meer in wärken hebt um wat veur reden oke, könt ze beeldend van oe zeggen: ‘De wärkoare is ‘m esprongen’. ‘Oare’ is ‘bloodvat’, oke ‘zenuwpees’.

wärre, wiere: war, verward – Mensen met een delier könt ärg in de wärre wèèn. Oldsaksisch: werra = stried.

waslien(d)e: waslijn – Tegeswoordig, in tweeduzend vieftiene, gebruukt de mensen gin wasliende um de wasse te dreugen, möör een wasdreuger. Nederlands: lijn = vlas, touw; Oldsaksisch: lin.

wasseldook: vaatdoek – ‘Wassel’ kump van ‘water’ en met de ‘wasseldook’ bewärk iej het voele ‘vaatwärk’.

water in de kelder: bankroet, failliet – A’j ‘water in de kelder’ hebt, bi’j failliet, en as oew huus ‘onder water’ steet, is de hypotheekschuld hogeder as de märktweerde. Oldsaksisch: watar.

watjekou: opstopper, klap – ‘Watjekou’ zol een Grönniger verbastering wèèn van het Engelse ‘What d’you call?’ Zal wel wöör wèèn.

wèè, wèèm, wimme: wilgentwijg – Da’s egeen gin Dèventers; ’t is Oostvlaams en in Dèventer oaverenommen! Middelnederlands: wieme = wilgentwiege.

week: woerd – Een ‘week’ is een wilde ‘mennekesente’. Middelnederlands: wedic.

wèèkzerig: kleinzerig – Mannen bint vake slim wèèkzerig. Oldsaksisch: wek + sar = wèèk + zeer

weerd, uterweerd: (uiter)waard – Dèventer kent heel wat weerden an ’n Iessel, onder anderen de ‘Zandweerd’ en de ‘Ossenweerd’. Middelnederduuts: Werder = eiland.

wège: weg – Iej mot nooit een ander in de wège lopen. Oldsaksisch: weg.

wegge(n): boerenstoet, grof wittebrood – Echte weggen wordt nauwelijks meer ebakken, krenteweggen wel, veural in Twente. Duuts: Wecke = wittebreudjen, wegge.

wegf®ommelen: heimelijk verbergen – Hee frommelden de geheime kaerte weg in zien mond! De moffen vonden hem nieet! (1945). Frommelen = friemelen = fribbelen = ronddreien; het loaten verdwienen is ter het logische gevolg van. ‘Frommelen’ is meugelijk klanknoabootsend evörmd.

weggescheet: strontje, zweertje aan ooglid, gerstekorrel – Wöörumme een ‘weggescheet’ een ‘struntjen’ heet, weet iederene diee wel ens een ‘kötteltjen’ op de ‘weg’ hef zieen liggen; ‘gerstekorrel’ is helemoale dudelijk, want döör lik een ‘struntjen’ op.

wegniefelen: heimelijk afpakken, wegkapen – Wegniefelen is een ampärte kunst; zakkenrollers weet döör alles van: Ze ‘kniept’ hun vingers um oew knippe en ze ‘kniept’ ter dan tussenuut. Nederlands: (k)nijf = puntig mes, dolk; (k)nijpen = knellen, kwellen.

68. Zeuk hert möör op: VOLLE ---------- VROUWLUUVLEIS

Volle, volde, vollen, volden: vouw, vouwen – As een man zelluf zien brook strik, krig e vake valse vollen in de piepen. – Schone pas ewassen zakdoken mo’j netjes strieken en vollen. Gotisch: falthan = volden; Nedersaksisch: volden.

volk: eigen familie, gezin waarmee men dienstverband heeft – “Wöör goa ‘j hen?” - “Ik goa noa mien volk”. – “Oh, iej goat noa oew oldershuus”. – “Nee, noa de boerderieje”. Oldsaksisch: folk = stam; ‘folk’ is meugelijk femilie van ‘vol’ en ‘völle’.

völle: veel – Der bint völs te völle wègen diee nöör Rome leidt en dus verdwaal iej gauw! Oldsaksisch: filu.

völlerwègens, allerwègens: her en der, overal – Een mense kan völlerwègens zien geluk vinden, möör hee mot het willen zieen! En dan zut e het allerwègens!

volsten: ondersteuning, hulp – Ten volsten kommen helpen, döörtoo bint ‘mantelzörgers’ en ‘anpakkers’ bereid. Hulde! Middelnederlands: volleest, volleist = ondersteuning; leisten = presteren; Duuts: leisten = volbrengen, presteren; Leistung = verrichtig, prestatie.

vons(d): ontdekking, uitvinding, vondst – As een kind zut dat een ander kind wat vindt en het rup “Oew vons, mien ’n hallef!” dan hef de roper recht op de hellefte van de vons. Middelnederlands: vont, vond(e).

vonke: vonk – Der hof möör ene vonke in een rieeten dak te sloan en het steet in een mum van tied in lichterlaaien. Gotisch: fon = vuur; Nederlands: vonk = vuursprank en ofkomstig van ‘vuur’.

voort: vooruit, verder, straks, meteen: De scoutinggroep most voort voort en ze begonnen onder het voortgoan voort te zingen “Hoort zegt hert voort van hier töt Amersfoort… !” Oldsaksisch: vort.

voot: voet, lengtemaat – “Hoe lange bin iej?” – “Eén tachentig”. – “Da’s zes voot!” Oldsaksisch: fot.

vo®t (hebben): weg (hebben), verdwenen – Kinder hebt vake völle van hun olders vot. – Sommige weidevogels ziee’j in ’t veurjöör vlieegen en dan bint ze inens vot, verdwenen in het grös, en iej zieet nieet wöör hun nös is! Oldsaksisch: forth.

vratte: wrat – Met een vratte onder de voot lopen is knap lastig. Oldsaksisch: warta.

vrend: vrind – Een goeie buur is bèteder as een verre vrend. Oldsaksisch: friund.

vrèten: voer, eten, wonderlijk mens – ‘Een raer stuk vrèten’ neume wiej vake iemand diee gedrag verteunt wat ofwik van ‘normaal’. - Ver + èten = vrèten.

vrèterd: veelvraat – Een vrèterd ‘verèt’ zieneigen veurtdurend. Oldsaksisch: fretan = vrèten.

vreuter(d): wroeterd, harde werker – Een wreuterd zet de botten derop! ‘Wreuten’ is ‘weulen’.

vrieje: wreef – Mensen met hoge vriejen mot vake anemèten scheujsel hebben.

vriejigheid: vrijheid – Sinds 1945 lèèft Nederland ononderbroaken in vriejigheid. Oldsaksisch: fri = eigen, gelieefd, vriej.

vriejen: (seksuele) omgang hebben – Vriejen kan heel lekker wèèn! Oldsaksisch: friehan.

vriejer, vriejster: vrijer, vrijster – Een vriejer hef een vriejster of een vriejer neudig um te können vriejen en een vriejster een vriejer of een vriejster.

vrieven: wrijven – Vrieven helpt nieet bie jeuk. ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’, deur G.W. Kuijk, Sterke werkwoorden Klasse I (ie-ee-klasse), Heufdstuk 9, blz. 82, 83: vrieven – vrieve – vrieft – vrif – vreef – vreven – evreven.

vroagen: vragen – Vroagen steet vrie en het antwoord krie’j der veur niks bie. - In Kuijk zien grammatica van het Dèventer dialect is op bladziede 139 bie het gemengde sterke werkwoord ‘vroagen’ de vorm ‘vrieg(en)’ vergèten; der had motten stoan: vroagen – vroage – vroagt – vrög – vroeg of vrieg – vroegen of vriegen – evroagd.

vrog, vrogte: vroeg, vroegte – Vrog in de märgen of in de vrogte is hetzelde: tiedig.

vrouwluuvleis, vrouwenvleis: vrouwenvlees - Een boel keerls mist vrouwluuvleis.