GDD LIII Biewoorden (Adverbia)
Een biewoord ( lat. adverbium) zol bepoalend an het verbum of werkwoord too-eveugd wèzen. Dat zeg’ diee vertaling. Diee vertaling is onjuust. Biewoorden bint woorden as bepoaling too-eveugd an alle nieet zelfstandig optredende woorden; in het algemeen bint dat werkwoorden, bievoeglijke naamwoorden, telwoorden en andere biewoorden.
Der bint heel wat bepoalende zaken: 1. plaatse, 2. richting, 3. tied, 4. hoovölheid, 5. hoodoanigheid, 6. wieze, 7. middel, 8. groad, 9. intensiteit, 10. veurwaerde, 11. toogeving, 12. modaliteit (veurstellingswieze), 13. gevolg, 14. reden, 15. eurzaak, 16. doel , 17. beperking.
Hier volgt een antal Dèventerse veurbeelden:Hee ging achterdoems (in het geheim) te werk (6). Geit hef dat ageenieet, egeenieet edoan (12). Diee meid is alderbastend (allebendig) lui (8). Jan sloeg mien bats (onverwachts) veur de kop (12). Diee jonge kwamp der bekaaid of (6). In de distributietied wazzen een boel dinger betuun(d) (hoaste nieet, beperkt) in de winkels te koop (12). Mien vader was handelsreiziger; hee was altied biedeweg (3, 1). Bietoeren kan zee der zoo wit uutzieen (3, 8). Dat kui’j oke derdewègens (op een ander wieze) doon (12, 6). Mien baas zit dikke in de schuld (8). Donders, vriedes, soaters, sundes, smoandes, dinzes en swoenzes goade wiej met zien allen een ende kuieren (3). Da’j oew euro’s vertjoept is döörantoo (erg, möör te vergeven…) (8), möör da’j der umme lieegt … ! Döörgunder löp Jan (2).*Döörmee zui’j het motten doon (7). *Döördeur is mien breur veurzien riebewies ezakt (15). *Döörumme doo ik dat. (14). Doo toch nieet zoo droa (traag)(12, 8, 3). Dat he’k oe dikkels (dukkels)(dikwijls) genog ezegd (3, 4). Dat is ens nieet wöör (8, 12 ). Hee dut èvenwels (echter) niks (11, 12). Kump het gelègen (3)? Iej kunt gelieke (metene) wel kommen (3, 12). Mien zönne was ons glad de baas (8). Diee moordenaer was ter gleujendig bie (8). Mien moder was härtstikke doof (8). Iejluu könt wel hieropan kommen (12,2). Wat zut zee der weer hondhörig uut (3,5)! Het is weer iezig kold (3, 8). Ik liepe mien breur een endjen integen (2). Het brak mien kats in stukken (3). Hee was kats van de kaerte (8). Spölle wiej kiet of dubbel (4)? Ik bin kottens bie hem thuus ewest (3,1). Iej hebt oew jasse krang (binnenstebuten) anetrokken (6). Dat is labendig (zeer) zwöör (8). Ik wil langeder blieven (3). Loa wiejluu mangs goan (3). Dèventer koke kui’j meerderweggens (op een boel plaatsen) kopen (1). Meestenweggens (hoaste oaveral) is hier drank te koop (1)Meschiens help ik oe (12). Sniej dat möör middendeur (12, 1). Noevedan (vanof noe) zeuk iej werk (3)! Onderdoems (langs zijn neus weg, haast ongemerkt) gaf hee mien een seintjen (6) Ik bin der onderhen ekommen (der onder vandan) (1). Hee is onmundig sterk (8). Wiej goat nöör huus opan (2). Hee wier roazend kwoad (9). Roeftem-raftem geiselden ze dan weer nöör Govert zien huus (3, 9). Ik wazze schone an de latte (8). Hier schuuns tegenoaver woont mien olders (1, 2). Mien breur is slim zieek (8). Diee deerne is slodderig ekleed (5). Ik bin der steil druk mee ewest (dermee is *met dat) (8). Tamee (tamekes, temekes, temee) goa we nöör huus (3). Dat doo ik umtoch nieet (14). Vake bin ik thuus (3).
*Dit bint veurnaamwoordelijke biewoorden.
