Dat moesten ze onthouden ... 1942 / '43
Dat moesten ze onthouden. De Nederlandse schrijftaal was van Duitse literaire afkomst. Toen hij dat vertelde, glom hij van trots. In de klas loerden ze naar elkaar. Iedereen begreep dat geloer. Het betekende: niet reageren jongens, hij probeert ons uit de tent te lokken. Maar Gerrit kon het niet laten. Hij stak de hand op.
"Zeg het maar !"
"Als onze taal de Duitse taal is, wat is de Duitse taal dan?"
"Dat zal ik je vertellen."
En Van der Werff probeerde uit te leggen dat het twee takken van dezelfde Germaanse stam waren. Hij deed dat heel ernstig. Hij zag de valkuil niet! Toen hij met de uitleg klaar was, zei hij: "Tevreden? Of dacht jij soms wat anders?" Daar had Gerrit op gewacht. "Ja, ik dacht wat anders. Als ik die Duitsers zo hoor praten, lijkt het mij meer een spraakgebrek." Een schaterend lachen barstte los in de klas. Van der Werff zijn kop werd bloedrood. Het leek of hij uit zijn vel zou springen. Hij stond op en je zag hem denken wat hij daar mee aan moest. Dat duurde minuten lang, het lachen was allang verstomd. Gerrit zag dat de anderen net als hij alleen maar naar Van der Werff keken. Het was heel stil. En Van der Werff koos eieren voor zijn geld. Wat dacht hij: 'Als ik die jongen pak, kan het mij ook wel eens verkeerd gaan Mijn vrienden zijn aan de verliezende hand'? Of: 'Ik krijg dat jong later nog wel eens!'. Het was niet aan hem te zien. Gerrit wachtte maar af. Bang was hij wel. Thuis vertelde hij er maar niets over. Er waren trouwens meer dingen waar hij maar niet over praatte: de ijsjes van Talamini bijvoorbeeld.Iedere schoolmiddag kwam Talamini met zijn Italiaanse ijs naar de school, soms ook 's morgens, altijd in de pauze. De tabak en de shag waren op de bon. Gerrit had als vijftienjarige ook zo'n bonkaart. Thuis kochten ze samen tabak voor Vader en shag voor de jongens in. Gerrit ruilde die shagjes voor dubbeltjes om ijsjes te kopen, want hij had altijd trek. Als Vader dat wist ...: die rookte toch zo graag pijp. Daarvoor verbouwde hij zelf ook tabak in de tuin, zgn. Eigenbouw. Die droogde hij bij het losse raam op de ouderlijke slaapkamer. Maar ja, dat was veel te weinig. Vaak 'snakte hij naar een pijp tabak', zoals hij dan zei.En waar hij ook niet over praatte, waren de rookbommen. Doordat de oorlog voor Nederland de goeie kant opging, werden de jongens op school steeds brutaler tegen Van der Werff. Daar kwam nog bij dat er over hem een merkwaardig gerucht de ronde deed. Zijn eigen eerste vrouw zou van de Grootgermaanse gedachte niets hebben willen weten en zijn, naar men zei enige, zoon ook niet. De verloofde van die zoon zag daarentegen wel veel in de ideeën van haar aanstaande schoonpapa. En zo zou het gebeurd zijn dat Van der Werff van zijn eerste vrouw was gescheiden en getrouwd met de ex-verloofde van de zoon. Het was natuurlijk maar een praatje, maar het was te fantastisch om te verzinnen en waar rook is, is vuur. Zo dachten de jongens van de vierde klas er ook over. In de derde klas, die waar Gerrit zat, kregen ze voor het eerst Scheikunde, van meneer Reindersma, die ze gewoon Reindersma noemden, omdat het gewoon een goeie leraar was. In de vierde was je dan zo ver dat je wist wat kali, salpeter en andere stoffen met behulp van een lucifertje aan witte mistige rook konden opleveren. Nu stonden er links en rechts van de school, aan het begin van de wegen die het plantsoen ingingen, een stuk of vier holle buizen als paaltjes in de grond, om te voorkomen dat ze met wagens het plantsoen inreden. Die paaltjes waren tot ongeveer tien centimeter onder de rand gevuld met zand en steengruis, dus bleef er mooi ruimte om de rest op te vullen met een kali-salpetermengsel. De Burgersdijkstraat, waar de school stond, lag noordoost-zuidwest, dus ze hoefden alleen de wind maar in de gaten te houden, als ze de school in een rookwolkdeken wilden zetten. Bij meer noordoostelijke wind namen ze de paaltjes aan de Klinkenbeltsweg en bij zuidwestelijke wind die aan de Middelweg. Zonder dat er over gepraat werd wist iedereen op school wanneer en waar de rookgordijnen weer gelegd zouden worden. In een mum van tijd zag je dan in de pauze door de rook de school niet meer, te meer doordat onder de bomen van het plantsoen in het prille voorjaar van '43 de rook zo mooi onder het jonge groen bleef hangen.
