Steutjen - Stöötjen
“Blief nog möör een peusken, wiej zit zoo gezellig te proaten”. Ik antwoordden da’k nog koaken most en dadde wiej, mien vrouwe en ik, graag tussen de middag wärm atten. “Wat is tussen de middag?” vroeg mien hele olde moat. “Tussen twalef en ene”, zei ik. Dit is een hoast letterlijke anhaling van een stuksken uut een gesprek van wel twintig jöör elejen.
Gisteren wazzen wiej op een receptie, ik sprèke dus oaver drieeëntwintig oktober tweeduzend veertiene, en ik zegge tegen een uur of viere: “Ali, modde wiej nog nieet goan?”. Geet ter ene op in met “Disse receptie duurt töt vief uur; iejluu könt nog wel een steutjen blieven”.
Ik wazze inens met mien gedachten weer bie “Taal”. Veur twintig jöör heurden iej ‘steutjen’ nieet meer en noe duk het inens weer op. Ik wiere der bliej van. An ‘steutjen’ zit zon mooie geschiedenis. Joa, an ‘peusken’ oke. Loat mien het döör dan eerst möör èven oaver hebben. Het grondwoord van ‘peusken’ is ‘poos’. In het Middelnederlands was het ‘pose’. Het zol oaverenommen wèèn uut het Frans: ‘pause’. Dat zol dan weer oaverenommen wèèn van het Latijnse ‘pausa’. ‘Pauze’ is de uutspraak in het Nederlands en dat woord hef de betekenis ekregen van ‘rustpoos’. ‘Pausa’ betekent immers ‘het stoppen’, wat in het Grieks dan weer ‘pausis’ is. Het Griekse ‘pauein’ is ‘doen stilhouden’, in mien taal ‘loaten opholden’. Joa, het zit allemoale mooi in mekäre. Wiee zol het allemoale bedenken können? Gin mense, hoe geleerd oke. Diee TAAL ontwikkelt zich möör en ontwikkelt zich möör, as een bolle gören diee automatisch oferold wördt en zieneigen dan wèèft töt TAAL.
Ik hebbe nog es eleerd dat Friedrich Gottlieb Klopstock, een geleerden uut de achttiende eeuw, het woord ‘umlaut’ emaakt hef uut ‘um’, wat ‘rondom’ of ‘anders’ betekent en ‘laut’ of ‘klank’. ‘Umlaut’ betekent dan zoovölle as ‘langzame umbuging van een klank nöör de volgende klank onder invloed van een klank as –i-, -j- of –e-, diee volgden. Ik mot helaas västestellen dat Friedrich zien eigen uutleg nieet helemoale snapten! Hee had gin definitie motten geven, möör enkeld veurbeelden: TAAL wèèft immers zieneigen!
Zoo kon dus ‘poos’ ‘pöösken’ of ‘peusken’ worden, ‘hok’ ‘höksken’ en zoo verder, kiekt möör in mien ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’.
In het Nederlands besteet noast het woord ‘poos’ het woord ‘stoot’ um een korte tied an te geven. Ik denke dat gin mense dat woord nog gebruk. Ik hebbe der nog nooit ene heuren zeggen “Blijf nog een stoot” as e bedoelden “Blijf nog een poos”. ‘Stoot’ is in diee taal töt de archaïsmen goan beheuren. In het Dèventers is dat volgens mien bienoa het geval ewest. Ik heurden het de laatste tied nieet meer. Dat is oke zoo met ‘hörtjen’, het verkleinwoord van ‘hort’, wat ‘stop’ of ‘hoo’ betekent. “Blief nog een hörtjen”, zeg ik nog wel es, as ik bieveurbeeld koffiedrinkers hebbe, wöörvan ik wille dat ze nog èven blieft. Het aerdige is dat ‘hörtjen’ in zien spelling nog dudelijk de klinkerumbuging van –o- nöör –ö- teunt, wat bie ‘peusken’ en ‘steutjen’ nieet het geval is. Bie ‘steutjen’ was dat in vroggere Dèventer woordenbeukskes wel het geval: ‘stötjen’. De –ö- had döörbie meschiens oke nog een körtere uutspraak.
Um de umbuging goed te teunen zal ik zelluf ‘steutjen’ in het vervolg spellen as ‘stöötjen’ en de “zichtböre” umlautisering oke bie andere klinkers loaten zieen: zak – zäksken – book – bööksken en zoo verder.
Het zal nog wel een pöösken duren veur ieje en andere lèzers an disse veranderingen gewend bint, möör dat kan mien niks verschèlen. Een döüwken (duiwken) in de rugge za’k oe of en too wel geven. En binnenkort lèès iej dan heel vlot: Het vröüwken zat met haer köüwken een stöötjen in haer schöötjen en hing het toen an een töüwken an een spieker an een bälksken van het plafönneken. Het käüwken in het köüwken kreiden honderduut.
Iej hebt het wel emerkt: iej könt wel tegen een stöötjen. En lèès mien nog een pöösken of een hörtjen of een stöötjen! Danke.
