GDD LX Tussenwerpsels (Interjecties)
Arnold Moonen, Dèventer prèdikant in de zeuventiende eeuw, hef wel terechte opemerkt dat tussenwerpsels dieenden töt uting van härtstochten. As zoodoanig valt ze dan ook buten het gewone zinsverband. Tussenwerpsels bint woorden diee een uting bint van geveulens of diee tèkens bint veur anderen:
Brrr …, wat is het hier kold! – Auuw …! Geet e precies op mien voot stoan. – Pssss …, kom ens èventjes hier. De tèkens kunt esplitst worden in (1) klanknoabootsingen (onomatopeeën) en (2) bewuste seinen (signalen) en (3) Geveulsutingen.
1. Onomatopeeën: Pets, döör had ze een klap te pakken. – Rinkeldekink, döör ging de roete. – Plons, hee lei in den Iesselt. – Krak, een winkelhoake in de brook. – Rommeldebom, wat is zon trappe dan lang!
2. Seinen: Stop, oew achterlicht brandt nieet. – Halloo, ik zitte opesloaten!
3. Geveulsutingen: Aaah, wat een mooie kleuren! – Ach, wat is dat naer veur oe! *Potverdrieedubbeltjes, hold toch ens op!
*Dergelijke uutdrukkingen en sterker nog, vleuken, komt in iedere taal as geveulsutingen vake veur.
Heel völle andere bevestigende, ontkennende, vroagende woorden bint töt tussenwerpsels eworden:
(T)ja, dat weet ik zoo nieetß Ik weet dat ja zoo nieet. – Nee, dat ka’k zoo één, twee, driee niee(t) zeggen. – Nou, riej noe toch ens een beetjen härder! – Wat … ? Wist iej dat helemoale nieet? – Hoezoo … ? Hebt zee dat dan nieet verteld?
Tussenwerpsels kunt makkelijk töt biewoorden worden. Ze verandert dan van plaatse, komt binnen de zinne terechte en zörgt zoo veur een andere beklemteuning, wat de taal verlèvendigt:
Helaas, hee is ezakt! à Hee is helaas ezakt. – En weerumme nöör het tussenwerpsel: Hee is ezakt, helaas. – Ooh, wat was zee zieek!à Zee was ooh zoo zieek. –Taal gebruken is taal maken.
Sprèken is sproakkunst maken! Gelukkig, want zoo blif de mense an het SCHEPPEN. Dat scheppen kan ons voeren nöör nieje woorden: Foi, wat een slechte keerl: ze verfeujden hem. – Zit nieet zoo te hummen. – Sakkerju (sacré Dieu), ze sakkerden de gansen dag (ned. ze gingen de hele dag tekeer). – Ze smaksten de spullen neer. (Smak, döör lag e). Fffietsjj, zoo härd as hee reej à? Hee fietst nöör huus. – Zullie ratst alles bie mekäre.ß Ratss, vort was de hele boel! – Hee klabangsten derneer.ß Klabangs, döör lag e op de vloere. Klabangs wördt veural ezegd as der wat groots en zwöörs de tegen de grond slög. – Hee hecht (hicht) as een old peerd ß Heche (hiche), wat had hee het weer benauwd!
NB. Volgens mien en een boel anderen mot de menselijke sprèèktaal ofkomstig wèzen uut onomatopee en wazzen interjecties de eerste woorden!
