GDD LV Veurzetsels (Preposities) - Te - Ofleidingen Biew. en Veurz.
Veurzetsels bint veur- (pre-)geplaatste (positionele) woorden. Ze geeft een relatie an of ze dieent enkeld um te verbinden: Zee löp op de berg – Wiejluu zatten in de klasse – Diee meiden kroapen altied noast mekäre – De kinder gingen nöör huus umme te èten.
De oldste veurzetsels bint begonnen as biewoord: Ik wäre binnen, buten, boaven, benejen. Wiej woonden binnen de muren, buten de wallen, boaven de wolken, benejen de diek. Heel vake duudt veurzetsels een plaatse an en juust diee veurzetsels kunt makkelijk töt verbindingswoorden zonder inhold worden: Ik rèken op oe – Wiej verlangt nöör oeluu – Hee vergist zieneigen in mien.
In het Dèventers hef het latijnse veurzetsel per nieet völle kans ekregen. Een Dèventersen reist met de boot, de trein, zelfs met de vliegmesjiene of het vlieegtuug. Hee dut ook niks per ongeluk möör bie ongeluk. Per slot van rèkening is in het Dèventers op slot van rèkening.
Onvoltooide deelwoorden wordt graag töt veurzetsel: Angoande diee opmerking … ; Gedurende zien rede … ; Heurend (onder) zien antwoord … . Oke voltooide deelwoorden komt as veurzetsel veur: Gezieen oew umstandigheden … .
Der bint een boel werkwoorden diee een vast of constant veurzetsel hebt: rèkenen op, zich schamen veur, oaver, verlangen nöör, denken umme, oaver, an, zich vergissen in, met, vertrouwd wèzen met, zich richten töt, op, zich rèkenschap geven van en goa zoo möör deur. Zukke veurzetsel wordt altied evolgd deur een veurzetselveurwerp (dat is een eeurzakelijk veurwerp): Hee was helemoale vergreuid met het bankwèzen à veurzetselveurwerp.
Word het veurzetsel achteran de zinne ezet, dan is het een biewoord. Hee löp langes het huus. Dat geet zoo à …. Huus ….ß. Hee löp hen en weer; hee blif noast het huus (veurzetsel). Hee löp het huus langes. Dat geet zooà …. Huus ….à Hee löp het huus veurbie (biewoord).
Te as veurzetsel is zoo löög van inhold eworden dat ter andere woorden an too-evoegd wordt: ‘Hee ging te biechten’ wier ‘Hee ging hen te biechten’ en döörnoa ‘Hee ging nöör de kerke um te biechten’. Andere verbindingen met het löge of loze –te-: noa egèten te hebben …; deur te zunnen …; zonder te aerzelen …; um te vissen … .
Ofleidingen komt bie biewoorden en veurzetsels völle veur met veur- en achtervoegsels: Veurvoegsel be- en achtervoegsel -s: benoorden, bezujen, benevens, behalve, beholdens. De –s wördt adverbiale –s eneumd. Meer veurbeelden met –s : bliekens, volgens.
Biewoorden met diee –s: soms, meschiens, mangs. In het Dèventers kump veur ‘Ik bin tende (ten ende) road. Ten ende is hier töt het veurzetsel tende samenesmolten. Een hele mooie samenstelling is namens (in name van) De veurzetsel-s lik döör een tweede-naamsval-s te wèèn. Het voegwoord –en – kan oke töt samensmelting voeren: tötenmet, ummennoabie, tiedensennoa. Tevens bint ter samenstellingen zonder –en - : töddin (tötin), vanonder, töddoaver (tötoaver), vanof, tegenoaver, achterin.
Een heel interessant biewoord, bestoande uut veurzetsels en biewoorden is de Dèventerse creatie van Dutternieettoo: Het geet steedsvanveurtentötachterofan!
