GDD XXII Lidwoorden (Artikels)
Volgens ‘Van Dale’ bint lidwoorden woorden diee uutslutend met zelfstandige naamwoorden verbonden bint. Ze wordt ook artikels eneumd. Het latijnse woord ‘articulus’ is in het Nederlands vertaald as ‘lidwoord’. In het Dèventers wordt de lidwoorden net zoo uut-esproaken as in het Nederlands.
Het bint de woorden de, het, een. ‘De’ (de koo) kent de volgende vormen noast zich: d’ (d’ezel), den (den olden), ‘n (’n Iessel), n ( Niesselt). Net als ‘het’ is ‘de’ een bepoald of bepoalend lidwoord. ‘Het’ kent de volgende vormen: et, ‘t, t ( het begint met een ‘t’ en het steet achterin de kerke: törgel). Het onbepoalde lidwoord is ‘een’. Het woord ‘een’ kent de vormen ‘n, n noast zich: ’n eigengereiden, nappel.
Taalkundig bekeken kent het Dèventers gin vrouwelijk en mannelijk geslacht meer. Der is enkeld nog onderscheid in de-woorden en het-woorden. Het natuurlijke geslacht wordt wel dudelijk onderscheiden: vrouwelijk of mannelijk.
Veurbeelden: De zunne steet hoge an den hemel. Hee/Zee schient al den helen dag. In disse situatie mag ekoazen worden veur hee of zee. Der is immers gin sprake van een natuurlijk geslacht. Wiee diee keuze nieet maken wil, kan altied diee gebruken: Diee schient al den helen dag. Het anwiezende veurnaamwoord ‘diee’ is dan töt perseunlijk veurnaamwoord eworden. Zoo geet dat in de spraak noe één keer.
Het jungesken hef de mazelen. Hee lig’ in bedde. Het natuurlijk geslacht wint het hier van het taalkundig of grammaticaal geslacht.
Het zwien lig’ in zien eigen speuling te weulen. Het/Hee/Zee hef nog schik oke. Hier kan tussen driee ekoazen worden. Het maakt nieet uut of het een biggetjen, een beer of een motte is.*
*Töt veur een eeuw was het gewoonte in völle Nedersaksische dialecten beide geslachten met veurnaamwoorden uut de mannelijke rieje an te duden: Het meiken is zieek; hee hef hoge koortsen. De schooljuffrouw is noe getrouwd; hee mot ontslag nemmen.
Veur bienoa alle substantieven plaatsen wiej artikels, behalve veur eigennamen; Jan, Pietersen, Engeland, Dèventer, Verenigde Staten. Vake steet ter al een lidwoord in de eigenname: Van den Boogaard, Voor ’t Hekke, De Nederlanden.*
* Begint een eigenname met een veurzetsel of een lidwoord, dan wördt dat woord met een heufdletter eschreven, as de veurnamen, veurletters weg-eloaten wordt: Van den Akker – Joh. van den Akker, Aan de Weg – G.A.M.F. aan de Weg, De Beer – Petronella de Beer.
